Rock Culture #3: To throw a rock at the Wall

Από τον Μανώλη Γεωργακάκη, 16/06/2011 @ 10:47
To rock δεν είναι μόνο μουσική. Στις αμέτρητες εκφράσεις του, άγγιξε άλλες μορφές τέχνης, μεταμόρφωσε επαγγέλματα, γέννησε τεχνοτροπίες, έδωσε ρυθμό στην ιστορία, εμπνεύστηκε και ενέπνευσε: δημιούργησε μια ολόκληρη κουλτούρα με ποικιλία και δυναμική. Το Rocking.gr, στη νέα στήλη του που βαφτίσαμε «Rock Culture», θα παρουσιάσει μια σειρά από άρθρα, αφιερώματα και συνεντεύξεις, με κεντρικό άξονα αυτή τη rock κουλτούρα, σαν τμήμα της πολιτιστικής δημοκρατίας της λεγόμενης «pop culture». Θέλουμε να αφηγηθούμε τη μυθολογία της μουσικής που αγαπάμε, να αναζητήσουμε την αλληλεπίδρασή της με άλλες τέχνες, με την ιστορία, με την καθημερινότητα. Θέλουμε να μετρήσουμε τα πολιτιστικά της τέκνα και να μοιραστούμε τις απίστευτες εξιστορήσεις που έκαναν το rock ένα πολιτιστικό φαινόμενο.

Χάρη στην ανέκαθεν αξιοζήλευτη εμπορική αξιοποίηση των επαναστατικών ενστίκτων που τρέφει με ζήλο ο ροκάς, δε χρειάζεται κανείς να ψάξει πολύ για να βρει εκείνη την αφίσα. Στην όμορφη φωτογραφία της απεικονίζεται ένα τμήμα του Τείχους του Βερολίνου, πάνω στο οποίο το χέρι που κρατούσε το σπρέι έγραψε: «Mother, should I trust the government?». Η ρητορεία του χιλιοτραγουδισμένου αυτού στίχου από το "The Wall" των Pink Floyd είναι αβάσταχτα πολιτική για ένα άλμπουμ του οποίου η σύλληψη ήταν καταφανώς διαφορετικής φύσεως. Το αξιοπερίεργο είναι πως, αν πράγματι αυτό το graffiti χρονολογείται από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, τότε σίγουρα βρίσκεται στη δυτική πλευρά του Τείχους, γιατί -ως γνωστόν- η ανατολική ήταν πεντακάθαρη.

Αν ο Δυτικογερμανός αμφισβητούσε έτσι «εγγράφως» την κυβέρνησή του, ο Ανατολικογερμανός δεν το έκανε και μαντεύουμε χωρίς προσπάθεια ότι ο λόγος δεν ήταν πως εκείνος εμπιστευόταν τη δική του κυβέρνηση ή πως απολάμβανε ιδιαιτέρως τα τριάμισι μέτρα μπετόν που τον φυλάκιζαν στα αριστερά του πλανήτη - στα δεξιά του χάρτη. Η χώρα που υπέθαλψε το μίασμα του αιώνα -το Ναζισμό, για όποιον αναρωτιέται- υπέστη με συμβολική ένταση τη σύγκρουση ανατολής και δύσης, η οποία προέκυψε όταν οι πρώην σύμμαχοι κατάφεραν να κατατροπώσουν αυτό το μίασμα. Το Βερολίνο κόπηκε στα δυο και το «Τείχος του Αίσχους» έγινε διασημότερο από το Σινικό.

Το Νοέμβριο του 1989, οι «τρυποκάρυδοι» της ανατολής έβγαλαν το άχτι τους. «Η Πτώση του Τείχους» λέμε και ξαναλέμε από τότε και δε μπορώ να θυμηθώ ποιον Γάλλο είδα κάποτε σε μια εκπομπή να υπενθυμίζει εύστοχα ότι «δεν έπεσε από μόνο του, εμείς το ρίξαμε». Η διαδικασία αυτού του «ριξίματος», όμως, δεν ήταν ούτε σύντομη, ούτε ξαφνική. Επί δεκαετίες, φωνές πολιτικών, ανθρώπων του πνεύματος, καλλιτεχνών και λοιπών «ανειδίκευτων» πολιτών το έκαναν να τρίζει. Η ιστορία θυμάται έντονα τον Regan να ξεστομίζει το χαρακτηριστικό «Κύριε Gorbachev, γκρεμίστε αυτόν τον τοίχο!», ενώ ακόμη αναρωτιέται αν ο Kennedy την ύστατη στιγμή είχε πει «Είμαι ένας λουκουμάς!». Ας τσακώνονται άλλοι για τέτοια, γιατί εκείνο που μας ενδιαφέρει, εν προκειμένω, είναι πώς αποτυπώθηκε το Τείχος του Βερολίνου στα έργα των δημιουργών του rock, πώς οι στίχοι έγιναν πέτρες κατά του θλιβερού τεχνητού εμποδίου.

Για το λόγο αυτό, ας θεωρηθούν εκτός του θέματός μας αφενός τα αμέτρητα τραγούδια περί Ψυχρού Πολέμου που δεν εστιάζουν στο Τείχος, παρότι η θεματολογία τους γειτνιάζει, όπως το "Wind Of Change" (1991) των Scorpions φερ' ειπείν, και αφετέρου τα πολλά και διάφορα τραγούδια που συνδέθηκαν επιδερμικά και μόνο ειδησεογραφικά με την εποχή της Πτώσης του Τείχους ή με το ίδιο το γεγονός, αλλά και πάλι δεν αποτελούν ευθύ συνειρμό του. Έτσι, προς χαρά όλων των αγαπητών αναγνωστών, βρίσκουμε άλλη μια ευκαιρία να προσπεράσουμε τον David Hasselhoff που τραγούδησε ένα καημένο "Looking For Freedom", στολισμένος με λαμπιόνια σα χριστουγεννιάτικο δέντρο και με τη χρηστικότητα του σουβλατζή στην πορεία, όταν ο κόσμος άλλαζε σελίδα.

Η Στύγα της ιστορικότητας

Πιθανότατα η πιο αναγνωρίσιμη εν rock εκφορά των λέξεων «the Berlin Wall» να ανήκει στον Johnny Rotten που τραγούδησε τον punk θρίαμβο "Holidays In The Sun" το 1977. Περισσότερο ανατριχιαστική ακόμη είναι δε η εκφορά του λιτού κι απέριττου, μα τόσο ισχυρού στίχου «I'm looking over the wall and they 're looking at me». Το αξέχαστο τραγούδι των Sex Pistols γράφτηκε με αφορμή την προσωπική τους εμπειρία και το ταξίδι τους στο Βερολίνο, όπου αντίκρισαν την παράνοια της κατάστασης. Σα διωγμένοι από μια Αγγλία που σιχαίνονταν, οι Sex Pistols έκαναν «φθηνές διακοπές στη μιζέρια άλλων λαών», όπως μαρτυρά ο πρώτος στίχος. Ανάλογα με την ανάγνωση, το τραγούδι αποτελεί κριτική στην κομμουνιστική ανατολή ή κριτική στη φιλελεύθερη δύση ή -πιθανότερα- κριτική σε αμφότερες τις πλευρές.

Από την άλλη, το ευπρεπέστερο δείγμα ιστορικής σημασίας τραγουδιού σχετικά με το Τείχος είναι το "99 Luftballons" (1983) και η μεταγενέστερη αγγλιστί εκδοχή του, ως "99 Red Balloons", που τραγουδήθηκε από τη δημοφιλή ηρωίδα του γερμανικού new wave, την εικοσιτριάχρονη τότε δεσποινίδα Nena. Τα μπαλόνια που ενέπνευσαν αυτούς τους στίχους προέρχονται από τη συναυλία που πραγματοποίησαν οι Rolling Stones στο Δυτικό Βερολίνο, το 1982. Ο κιθαρίστας του συγκροτήματος της Nena, ο Carlo Karges, παρευρέθη και έγραψε αναζητώντας το συμβολισμό του πράγματος και αναλογιζόμενος τι θα συνέβαινε αν τα μπαλόνια αυτά, παρασυρμένα από τον αέρα, περνούσαν πάνω από το Τείχος και εκλαμβάνονταν ως πολεμική απειλή από τους Σοβιετικούς. Η προέλευση και το έντονο αντιπολεμικό μήνυμα του τραγουδιού -το οποίο παρεμπιπτόντως σε καμία εκδοχή του δεν αναφέρει τη λέξη «τείχος»- αποτελούν τα στοιχεία που χάρισαν σε αυτή την pop-rock διαμαρτυρία τη μεγάλη επιτυχία της.

Η «ρομαντική» πλευρά του Τείχους

Υιοθετώντας μια διαφορετική οπτική γωνία, δύο μεγάλοι της παγκόσμιας σκηνής, ο David Bowie και ο Elton John, με απόσταση σχεδόν μιας δεκαετίας, είδαν το Τείχος σαν αφορμή για την αφήγηση πονεμένων ειδυλλίων - ο δεύτερος δε με μεγαλύτερη «τόλμη» από τον πρώτο. Το 1977, σε ένα στούντιο κοντά στο «Τείχος του Αίσχους», ο David Bowie ηχογράφησε το πομπώδες και όλο και πιο δημοφιλές "Heroes". Οι δύο εραστές από τους στίχους του Bowie τολμούν να ερωτεύονται στη σκιά του Τείχους και να ορίζουν τον ηρωισμό τους ως απόδραση από τη φρίκη της πραγματικότητάς τους «έστω για μια μέρα μόνο». Ενδιαφέρων είναι επίσης ο στίχος που συνοδεύει το φιλί των δύο ηρώων με ένα λογοπαίγνιο, δηλώνοντας ότι «το αίσχος βρισκόταν στην άλλη πλευρά». H «άλλη πλευρά» για τον Bowie εμφανώς δεν είναι κάποιο από τα δύο τμήματα του Βερολίνου, αλλά μάλλον η ίδια η ύπαρξη του Τείχους και της βίας, σε αντιπαράθεση με τη θεμελιώδη ανάγκη των δύο εραστών να ζήσουν ανενόχλητοι την πιο ανθρώπινη έλξη τους.

Ο Elton John τοποθέτησε τους δύο εραστές σε ακόμη δυσμενέστερη θέση, καθώς το Τείχος του Βερολίνου τούς χώριζε, στο τραγούδι "Nikita" του 1985. Το βίντεο κλιπ φαινομενικά επεξηγεί τους στίχους, καθώς βλέπουμε τον ερωτοχτυπημένο Elton να τραγουδάει τον αδύνατο έρωτά του σε μια θεαματική ξανθιά Ανατολικογερμανίδα συνοριοφύλακα, η οποία εκ των πραγμάτων θα βρισκόταν πάντα μακριά του. Η αλήθεια της έμπνευσης είναι μάλλον πιο προκλητική, δεδομένου ότι, όπως έχει δηλώσει ο ίδιος ο Βρετανός καλλιτέχνης, το όνομα Nikita των στίχων ήταν το ρωσικό ανδρικό ομόηχο. Αν θυμηθούμε επιπλέον ότι ο συνονόματος Nikita Khrushchev ήταν ο Ρώσος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης που επέτρεψε την ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου, το τραγούδι αποκτά αμέσως μια ακόμα πιο έντονη πολιτική διάσταση, ενώ παράλληλα σχηματοποιεί μια μάλλον ενοχλητικά ακαλαίσθητη ομοφυλοφιλική φαντασίωση - όχι ότι μας πέφτει λόγος δηλαδή.

Το Τείχος ως απλό φόντο

Με αδιαμφισβήτητα λιγότερο ρομαντική διάθεση, οι Αμερικανοί Sloppy Seconds, που επεχείρησαν να ενσαρκώσουν μια eighties εκδοχή των Ramones, έβγαλαν τα απωθημένα τους κατά της γυναικείας απιστίας στο "Germany" (1985), με μια άκρως πρωτότυπη αναφορά στο Τείχος. Εκδικούμενος την «αχάριστη», ο τραγουδιστής εξυψώνει τον χαβαλέ, αναφέροντας ότι έγραψε το τηλέφωνό της πάνω στο Τείχος του Βερολίνου, ώστε να αρχίσουν να την παρενοχλούν οι αμέτρητοι φαντάροι που θα το έβλεπαν, ενώ εκείνη θα «δαγκωνόταν» που λόγω απόστασης και πολιτικών φρονημάτων έχασε τόση «πελατεία».

Δυο χρόνια πριν, το 1983, οι Styx κυκλοφορούσαν το τραγούδι "Double Life", στο οποίο γινόταν μια μυστήρια αναφορά στο Τείχος. «Το Τείχος του Βερολίνου δεν είναι αρκετά μακριά ώστε να αποφύγεις το τηλεφώνημα». Η πιθανότερη εξήγηση είναι πως η αναφορά αυτή σχετίζεται με την προσπάθεια να αποδοθεί ένα συγκεκριμένο ύφος, ώστε να εξυπηρετηθεί η ιστορία που διέπει το άλμπουμ στο οποίο ανήκει το εν λόγω τραγούδι. Το "Kilroy Was Here" είναι ένα θεματικό άλμπουμ με τάσεις προς τη rock opera και με το αποκαρδιωτικά μη ευφάνταστο αντικείμενο περί ενός μελλοντικού κόσμου, όπου κάποιο φασιστικό καθεστώς απαγόρευσε το rock. Ω, ποία σύλληψη! Πάντως, δεν είναι καθόλου απίθανο να πρόκειται, αντιθέτως, για μια ιστορία κατασκόπων που λαμβάνει χώρα στο Βερολίνο, ανεξάρτητη από την περιβάλλουσα θεματολογία, δεδομένου ότι πρόκειται για το μόνο κομμάτι του άλμπουμ που γράφτηκε από τον κιθαρίστα James Young.

Στο rock μιούζικαλ "Hedwig And The Angry Inch", ο πρωταγωνιστής, ένας Ανατολικογερμανός τραβεστί rock τραγουδιστής, παρομοιάζεται με το Τείχος του Βερολίνου, στο εξαιρετικό τραγούδι "Tear Me Down". Η πανέξυπνη στιχουργία οδηγεί σε μια σύγχυση των συμβολισμών. Μετά από μια υπενθύμιση των ιστορικών γεγονότων, ο πρωταγωνιστής τραγουδά: «δεν υπάρχει και μεγάλη διαφορά μεταξύ μιας γέφυρας και ενός τείχους, χωρίς εμένα στη μέση, μωρό μου, δε θα ήσουν απολύτως τίποτα», ενώ ταυτόχρονα προκαλεί το κοινό να «δοκιμάσει να τον γκρεμίσει».

Οι κατά μέτωπο απαξιώσεις

Μια όμορφη και πικρή ερωτική εξομολόγηση για τη διηρημένη πόλη του Βερολίνου είναι το "City Of Night (Berlin)" του Peter Schilling. Πρόκειται για ένα μάλλον άσημο τραγούδι από έναν synth pop Γερμανό καλλιτέχνη, ο οποίος προφανώς δε διαπρέπει στη μεθοδολογία της rock μπαλάντας. Όμως, αυτή η γοητευτική μελωδία από το 1985, οι αφελέστατοι στίχοι και η συμπαθητικά γλοιώδης παρεμβολή αποσπάσματος από την ομιλία του Kennedy πολλαπλασιάζουν την αξία αυτού του τραγουδιού-ντοκουμέντου. «Κανείς δεν περνά τα σύνορα στην πόλη της νύχτας».

Το "Balls To The Wall" από το ομώνυμο άλμπουμ των αρχιμεταλάδων Accept είναι μια πολύ παράξενη περίπτωση. Ενώ το περιεχόμενό του έχει σαφή πολιτική διάθεση, με κύριο άξονα την εκδίκηση των καταπιεσμένων, υπάρχει μια θεαματική ποικιλία στις ερμηνείες που έχει δεχτεί, από αναφορές στα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων, μέχρι μια κυριολεκτικότατα ουρανοκατέβατη εξήγηση περί αεροπορικής ορολογίας. Με ψυχραιμία, θα έπρεπε έστω να αναλογιστούμε την προφανή αγγλική σημασία του τίτλου αυτού, που επελέγη από πέντε Δυτικογερμανούς το 1984. Μάλλον δεν είναι δυνατόν να μην τους πέρασε καν από το νου το προφανές.

Η ιδιάζουσα περίπτωση των Pink Floyd

Πρόκειται, στην ουσία, για απλή συνωνυμία. Το μνημειώδες άλμπουμ "The Wall" των Pink Floyd έχει συνδεθεί άρρηκτα με το αντί-μνημείο του Τείχους του Βερολίνου, αλλά με τρόπο εντελώς ανορθόδοξο. Η θεματολογία του δίσκου απέχει πολύ από την πονεμένη ιστορία της γερμανικής πρωτεύουσας, καθώς ο κύριος δημιουργός του, ο Roger Waters, εμπνεύστηκε ως γνωστόν από μεταφορικά τείχη, από τις διάφορες πτυχές της απομόνωσης σε πιο υποκειμενικό επίπεδο. Εξ άλλου, οι Pink Floyd παρουσίασαν το δικό τους τραγούδι που αφορούσε πραγματικά το Τείχος -χωρίς τον Roger Waters- μερικά χρόνια αργότερα. Το "A Great Day For Freedom" από το ακροτελεύτιο άλμπουμ τους του 1994 είναι ένας απολογισμός των προδομένων προσδοκιών μετά την Πτώση του Τείχους, με έναν προβληματισμό που πλησιάζει την ωριμότητα του "Heresy" (1991) των Rush. Όμως όλα αυτά μοιάζουν ασήμαντα πλάι στην -όπως την περιέγραψε ο Roger Waters- συνάντηση του «the Wall» με το «THE Wall».

Ο μύθος ήταν όμορφος και το σχήμα βολικό. Ο Roger Waters, λένε, μετά την περιοδεία του "The Wall" δήθεν ορκίστηκε σε ό,τι είχε ιερό να μην επαναλάβει την παράσταση μέχρι τη μέρα που θα έπεφτε το μισητό Τείχος. Έτσι και έγινε, λένε. Όμως η αλήθεια δεν είναι μία. Είναι τρεις άλλες. Πρώτον, η συνέχεια τέτοιων παραστάσεων ούτως ή άλλως δεν ήταν δυνατή εξ αιτίας του εξωφρενικού τους κόστους. Δεύτερον, η σχετική δήλωσή του -ότι θα ξαναέπαιζε ολόκληρο το "The Wall" όταν θα έπεφτε το Τείχος- είχε εκφραστεί μεταξύ σοβαρού και αστείου. Τρίτον, ο άνθρωπος είχε αρχίσει να διαπραγματεύεται μια επιστροφή του "The Wall" στη σκηνή, ήδη πριν την Πτώση του Τείχους.

Το σχήμα ήταν βολικό και ο μύθος όμορφος. Έτσι, πράγματι, οκτώ μήνες μετά το κοσμοϊστορικό γκρέμισμα, το "The Wall" παρουσιάστηκε στο Βερολίνο, με μεγαλοπρέπεια Κολοσσαίου, χωρίς τους λοιπούς Pink Floyd -με τους ο οποίους ο Waters «δε μιλιόταν»- και διαθέτοντας τα κέρδη στη φιλανθρωπική αντιπολεμική οργάνωση ενός ήρωα του Δευτέρου Παγκοσμίου, του Leonard Cheshire, ο οποίος ήθελε να μαζέψει «πέντε λίρες για κάθε ένα νεκρό από τους πολέμους των εκατό τελευταίων ετών» ώστε «για κάθε χαμένη ζωή να σωθεί μια άλλη». Ο Roger Waters βρήκε το σημείο τομής των δύο και όπως δήλωσε «αν αυτή η συναυλία εορτάζει κάτι, είναι ότι η Πτώση του Τείχους του Βερολίνου μπορεί να ειδωθεί σα μια απελευθέρωση του ανθρώπινου πνεύματος». Η συναυλία εκείνη υπήρξε ένα από τα μεγαλοπρεπέστερα σόου όλων των εποχών και θα κουβαλά για πάντα μερικούς από τους πιο ανατριχιαστικούς τοπικής φύσεως συμβολισμούς. Ο χώρος της πατούσε και στις δύο πλευρές της πόλης, ενώ το πλήθος που παρακολουθούσε βρισκόταν στην πλατεία Potzdamer, την οποία στον καιρό του Τείχους κανείς δεν επιτρεπόταν να περπατήσει. Ακόμα πιο εξωφρενικό είναι το γεγονός ότι ο τοίχος που ως είθισται χτίστηκε και γκρεμίστηκε κατά τη διάρκεια της παράστασης, τοποθετήθηκε πάνω από το υπόγειο καταφύγιο του Hitler.



Ένας εντυπωσιακός συμβολικός κύκλος έκλεισε εκεί, στη χώρα που υπέθαλψε το μίασμα του αιώνα και υπέστη τη σύγκρουση αυτών που το κατατρόπωσαν. Πάνω στον τάφο του Ναζισμού, το σκιάχτρο ενός τείχους χτίστηκε και γκρεμίστηκε για να γίνει απλώς ένα συγκινητικό θέαμα μετά μουσικής για τους συντοπίτες που ξανάσμιξαν.

Το είδαμε σε μια ντουζίνα επιφανή παραδείγματα. Ο rock στιχουργός δεν εξαπατήθηκε ποτέ από τις λέξεις του, δεν παραδόθηκε στην πολιτική προπαγάνδα καμίας πλευράς. Αυτό που του έφταιγε ήταν το ίδιο το Τείχος, όχι οι άνθρωποι ή εκάστοτε υγιείς ιδεολογίες τους εκατέρωθεν. Αν τα παραδείγματά μας προέρχονται αποκλειστικά από τον «Ελεύθερο Κόσμο» της δύσης, αυτό οφείλεται στη δυσανάγνωστη ιστορία του σχετικά φτωχού rock της Ανατολικής Γερμανίας και στη διαβόητη κυβερνητική λογοκρισία. Κάποια γεγονότα, όμως, αποτύπωσαν την τάση λίγο πριν από την Πτώση του Τείχους. Το καλοκαίρι του '87, η αστυνομία αναγκάστηκε να εμποδίσει βιαίως τους Ανατολικογερμανούς που θέλησαν να πλησιάσουν το Τείχος, ώστε να μη «μολυνθούν» από τη «δυτική rock μουσική της παρακμής», ενώ από την άλλη πλευρά έπαιζαν οι «παρακμιακοί» Genesis. Το '88, το περιεχόμενο του λόγου του Bruce Springsteen, κατά την αναπάντεχη συναυλία του στο Ανατολικό Βερολίνο, υπέστη μια διαστρέβλωση, η οποία δεν ήταν αρκετή για να αποβάλλει το «ενωτικό» μήνυμα που οι Ανατολικογερμανοί θέλησαν να ακούσουν. Το '89, εν μέσω διαμαρτυριών, συντάχτηκε ένα κείμενο γνωστό ως «the Rockers Resolution», το οποίο, παρά τις αντιξοότητες, διαβαζόταν πριν από τις συναυλίες σε όλη τη χώρα και, χωρίς να ζητά τη διάλυση του σοσιαλισμού, απαιτούσε περισσότερη δημοκρατία, περισσότερη ελευθερία. Μανούλα, πρέπει να εμπιστεύομαι την κυβέρνηση;

Μανώλης Γεωργακάκης
  • SHARE
  • TWEET